طالبان همواره با نظام آموزشی افغانستان، به‌ویژه آموزش و پرورش دختران، خصومت ورزیده است. این گروه در نخستین دوره حکومت خود، نه تنها آموزش دختران را به‌طور کامل ممنوع کرد، بلکه کیفیت آموزش برای پسران را نیز به‌شدت پایین آورد. بسیاری از مضامین کلیدی از دروس حذف شد و تعداد دروس دینی افزایش یافت، آن‌هم کتاب‌هایی قدیمی که عمدتاً به زبان عربی تدریس می‌شد و مطالب مفیدی به دانش‌آموزان ارائه نمی‌کرد. افزون بر این، طالبان به عنوان بخشی از اقدامات خود برای محدود کردن دسترسی به دانش، مکاتب را در مناطق تحت کنترل‌شان به تعطیلی کشاندند و تعداد زیادی از مکتب‌ها را به آتش کشیدند. این اقدامات ضربه‌ای شدید به ساختار آموزشی افغانستان وارد کرد و برای بسیاری از کودکان و نوجوانان، امکان دسترسی به آموزش را از بین برد.
محدودیت‌های جدید پس از بازگشت طالبان به قدرت
در پی بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، محدودیت‌های شدیدی بر آموزش دختران اعمال شد. در نخستین اقدامات، این گروه آموزش دختران بالاتر از صنف ششم را ممنوع کرد. سپس تحصیل دختران در دانشگاه‌ها نیز ممنوع اعلام شد و مراکز آموزشی برای آن‌ها به‌طور کامل بسته شد. به گفته یونیسف، طی این مدت ۱.۵ میلیون دختر از دسترسی به آموزش محروم شده‌اند و این رقم همچنان در حال افزایش است، چرا که طالبان مانع از ادامه تحصیل هزاران دختر دیگر نیز می‌شوند. این محرومیت‌ها باعث می‌شود که زنان و دختران افغانستان از مسیر دستیابی به فرصت‌های شغلی و پیشرفت بازمانند و نتوانند نقش سازنده‌ای در جامعه ایفا کنند.
تغییرات در نظام آموزشی تحت حاکمیت طالبان
طالبان، به منظور اعمال ایدئولوژی خود، تشکیلات تربیه معلم را از وزارت معارف حذف کرده و به‌جای آن به جنگجویان خود که اغلب طلبه‌های مدارس دینی هستند، اسناد تحصیلی اعطا کرده تا در مکاتب و دانشگاه‌ها تدریس کنند. این اقدام طالبان موجب شد که تعداد زیادی از معلمان و استادان با سابقه و مسلکی مجبور به ترک شغل خود شوند. افزون بر این، طالبان مضامینی مانند فرهنگ، تعلیمات مدنی و هنر را از کریکولوم درسی حذف کرده و به‌جای آن، واحدهای درسی مرتبط با «ثقافت اسلامی» را چند برابر کرده‌اند. این تغییرات در جهت تحمیل یک نوع نگرش افراطی به نسل جدید افغانستان است. وزارت معارف طالبان اخیراً اعلام کرد که تعداد مدارس دینی به بیش از ۲۱ هزار رسیده است و این رشد چشم‌گیر نشان می‌دهد که طالبان از آموزش برای تحمیل ایدئولوژی خود استفاده می‌کنند.
حق آموزش و جایگاه آن در حقوق بشر
حق آموزش به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر در اسناد بین‌المللی شناخته شده است. ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر به این حق اشاره دارد و می‌گوید: «هرکس حق دارد از آموزش بهره‌مند شود». افزون بر این، ماده ۱۳ میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، به دولت‌ها الزام می‌کند که حق دسترسی به آموزش را برای همه شهروندان بدون تبعیض فراهم کنند. به‌ویژه برای زنان و دختران، ماده ۱۰ کنوانسیون رفع هر نوع تبعیض علیه زنان بر ضرورت رفع تبعیض و دسترسی برابر زنان به آموزش تأکید دارد. این کنوانسیون‌ها برای افغانستان نیز لازم‌الاجرا هستند، چرا که این کشور به آن‌ها پیوسته و موظف به رعایت آن‌هاست.
براساس اسناد بین‌المللی، آموزش با کیفیت به این معناست که همه افراد باید به آموزش برابر و بدون تبعیض دسترسی داشته باشند. این اصل بر کرامت انسانی تأکید دارد و از جمله ویژگی‌های مهم آموزش با کیفیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. دسترسی برابر و بدون تبعیض: همه افراد صرف‌نظر از جنسیت، قومیت، مذهب یا تعلقات دیگر باید به آموزش دسترسی داشته باشند. این معیار در اعلامیه جهانی حقوق بشر و سایر اسناد بین‌المللی حقوق بشر مورد تأکید قرار گرفته است. بدون این معیار، کودکان و نوجوانان بسیاری از حقوق خود را از دست می‌دهند و جامعه از پتانسیل کامل آن‌ها بهره‌مند نمی‌شود.
۲. هدف آموزش: آموزش و پرورش باید در جهت رشد شخصیت انسانی و تقویت احترام به حقوق بشر باشد. هدف از آموزش باید توسعه فهم و تساهل بین افراد باشد و نه ترویج تبعیض و خشونت. نظام آموزشی افغانستان تحت حاکمیت طالبان با حذف مضامینی مانند فرهنگ و هنر و ترویج دیدگاه‌های محدود، نتوانسته است این معیار را برآورده سازد.
۳. آزادی در فرآیند آموزش: همه افراد حق دارند در انتخاب مؤسسه آموزشی و محتوای درسی آزاد باشند. هیچ‌گونه محدودیتی نباید در انتخاب رشته تحصیلی وجود داشته باشد. آموزش باید فرصتی برای انتخاب و رشد آزادانه فراهم کند. اما تحت سلطه طالبان، این آزادی از بین رفته و دانش‌آموزان و دانشجویان با محدودیت‌های شدیدی مواجه هستند.
۴. آموزش ابتدایی رایگان و اجباری: آموزش ابتدایی باید رایگان و در دسترس عموم باشد و آموزش متوسطه به‌تدریج رایگان شود. اما در افغانستان، دسترسی به این حقوق برای بسیاری از کودکان، به‌ویژه دختران، به شدت محدود شده است.
۵. تأکید بر آموزش مدرن و دسترسی به اطلاعات علمی روز: دانش‌آموزان و دانشجویان باید به آموزش‌هایی که آن‌ها را برای ورود به بازار کار و جامعه آماده می‌کند، دسترسی داشته باشند. اما طالبان به‌جای فراهم کردن این آموزش‌ها، از نظام آموزشی به عنوان ابزاری برای تحمیل ایدئولوژی خود استفاده می‌کنند.
طالبان به‌طور سیستماتیک و عامدانه حق آموزش شهروندان افغانستان را نقض کرده‌اند. با محروم کردن دختران از تحصیل و جایگزینی معلمان با افراد غیرمسلکی، این گروه نه تنها از ارتقای کیفیت آموزشی جلوگیری کرده، بلکه به ترویج ایدئولوژی خشونت و افراط‌گرایی پرداخته است. جامعه جهانی در برابر این نقض حقوق بشر باید واکنش نشان دهد و از مسئولیت‌های خود در قبال افغانستان پیروی کند.
از کشورهای عضو کنوانسیون‌های بین‌المللی، به‌ویژه کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان، انتظار می‌رود که علیه طالبان به دیوان بین‌المللی دادگستری شکایت کنند و از رعایت حقوق بشر در افغانستان حمایت کنند. درج شکایت علیه طالبان در دادگاه‌های بین‌المللی می‌تواند آن‌ها را ملزم به پاسخگویی و رعایت حقوق بشر کند.
طالبان با محروم کردن دختران از حق آموزش و تغییرات ایدئولوژیک در نظام آموزشی، نه تنها حقوق بشر را نقض کرده بلکه به ترویج خشونت و افراط‌گرایی پرداخته‌اند. این اقدامات نیازمند توجه جامعه جهانی است تا بتوان حقوق بنیادین همه افغان‌ها، به‌ویژه دختران و زنان، را حفظ کرد و به جامعه‌ای با صلح و توسعه پایدار دست یافت.
عبدالاحد فرزام پژوهشگر و فعال حقوق بشر است.
مسئولیت محتوای مقاله‌هایی که در بخش دیدگاه وب‌سایت آمو منتشر می‌شوند به دوش نویسندگان آن است.
