روز جهانی آزادی رسانه‌ها در حالی امسال فرارسیده است که نزدیک به پنج ماه پیش افغانستان از ائتلاف جهانی آزادی رسانه ها بیرون کشیده شد.
افغانستان در ماه جنوری سال ۲۰۲۰ میلادی به عضویت ائتلاف جهانی آزادی رسانه‌ها درآمد و تعهد سپرد که به تعهدات جهانی‌اش در زمینه آزادی بیان عمل کند.
اما ائتلاف جهانی آزادی رسانه‌ها به ریاست هالند و کانادا اعلام کردند که وضعیت رسانه‌های افغانستان دیگر مطابق به تعهدات این کشور نیست.
در اعلامیه ائتلاف جهانی آزادی رسانه‌ها آمده است: «برای این ائتلاف روشن است که وضعیت آزادی رسانه‌ها در افغانستان، متاسفانه دیگر مطابق به تعهد جهانی این کشور نیست و وضعیت کنونی رسانه‌ها در افغانستان یکی از نگرانی‌های جدی این ائتلاف است.»
عین‌الدین بهادری، رئیس پیشین کمیسیون دسترسی به اطلاعات می‌گوید: «متاسفانه تمامی دستاوردهایی که افغانستان را به عنوان یک کشور مدل در زمینه آزادی بیان در حوزه آسیا مطرح کرده بود، همه درحال نابودی است.»
خبرنگاری خطرناکترین شغل در افغانستان تحت حاکمیت طالبان
از سویی هم جهان درحالی از روز جهانی آزادی رسانه‌ها بزرگداشت به عمل می‌آورد که در افغانستان زیر حاکمیت طالبان، خبرنگاری و اطلاع رسانی به یکی از خطرناکترین شغل‌ها مبدل گشته است.
سیدآقا فاضل سانچارکی، معین پیشین وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان در این باره می‌گوید: «این روز را در حالی گرامی می‌داریم که رسانه‌ها و خبرنگاران ما تحت اداره سیاه و مخوف طالبان روزهای سخت و تلخی را سپری می کنند.»
بربنیاد نظرسنجی‌ها و گزارش‌های پخش شده از سوی نهادهای داخلی و خارجی، خبرنگاران و رسانه‌ها در افغانستان پس از تسلط طالبان بر این کشور، ناخواسته دست به خودسانسوری زده‌اند و نیز استقلال رسانه‌ها در افغانستان از آنها گرفته شده است.
عبدالمنان شیوای شرق، معین پیشین وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان گفت: «هیچ‌گونه تعهد یا قانونی در برابر خبرنگاران در افغانستان وجود ندارد، بنابراین آزادی بیان وجود ندارد و هیچ‌گونه تضمینی برای کار رسانه‌ای در سیطره رژیم تروریستی و نامشروع طالبان وجود نخواهد داشت.»
افغانستان از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ میلادی در دوره حاکمیت نخست طالبان، کشوری بی‌تصویر و بی‌صدا در جهان بود.
طالبان هنگامی که در سال ۱۹۹۶ میلادی قدرت را در کابل به دست گرفت، تمامی رسانه‌ها را بستند و فعالیت‌یشان را ممنوع اعلام کردند.
اما پس از سرنگونی رژیم طالبان در سال۲۰۰۱ رسانه‌ها و بخش رسانه‌ای افغانستان وارد مرحله تازه و شکوفایی شدند.
آمارها چه می‌گوید؟
بربنیاد آمارهای نهادهای پشتیبان رسانه‌ها، افغانستان پیش از تسلط دوباره طالبان بر این کشور دارای نزدیک به ۵۵۰ رسانه فعال بود. بیش از ۴۰۰ تلویزیون و رادیو و ده‌ها رسانه چاپی و آنلاین در این کشور فعالیت می‌کردند.
این آمارها نشان می‌دهند که ۱۱هزارو ۸۵۸ خبرنگار و کارمند رسانه‌ای در این رسانه‌ها مصروف کار بودند. از این میان ۷هزار ۷۵۶ تن‌شان خبرنگار و بیش از ۲ هزار تن‌شان خبرنگاران زن بودند.
اما با تسلط دوباره طالبان بر افغانستان در ۱۵ آگست سال ۲۰۲۱ میلادی، رسانه‌ها در افغانستان دوباره وارد یک فضایی تاریک و جهنمی شدند، فضایی پر از ترس، خشونت و سرکوب.
چنان که بر بنیاد آمارهای گزارشگران بی‌مرز و دیگر نهادهای پشتیبان رسانه‌ها تاکنون بیش از ۵۰ درصد کل رسانه‌ها در افغانستان بسته شده‌اند و بیش از ۸ هزار خبرنگار و کارمند رسانه‌ای افغانستان کارشان را از دست داده‌اند.
این آمارها نشان می‌دهند که پس از به قدرت رسیدن دوباره طالبان در افغانستان تاکنون ۳۱۸ رسانه از فعالیت بازمانده‌اند و به گفته نهادهای پشتیبان رسانه‌ها بیش از ۲۰ درصد دیگر در آستانه بسته شدن هستند.
۸۴ درصد خبرنگاران زن در افغانستان کارشان را از دست داده‌اند، این یعنی از هر ۵ خبرنگار زن در افغانستان یک تن و نیز تقریبا در نیمی از افغانستان هیچ خبرنگار زنی فعالیت ندارد.
بازداشت ۲۰۰ خبرنگار توسط طالبان
در همین حال؛ آمارهای یوناما نشان می‌دهند که در ۱۴ ماه نخست حاکمیت کنونی طالبان در افغانستان بیش از ۲۰۰ خبرنگار بازداشت و با نقض حقوق بشری شان روبرو شده‌اند.
هیات معاونت سازمان ملل متحد در افغانستان یا «یوناما» در اعلامیه‌ای گفته است: «از ماه اگست سال ۲۰۲۱ تا ماه نومبر سال ۲۰۲۲ نقض حقوق بشری بیش از ۲۰۰ ژورنالیست در افغانستان از سوی یوناما ثبت شده است. این تعداد بی‌سابقه شامل دستگیری‌های خودسرانه، بدرفتاری، تهدید و ارعاب می‌شود.»
مرکز خبرنگاران افغانستان اما در تازه‌ترین گزارش خود از ثبت ۲۱۳ رویداد خشونت در برابر خبرنگاران در افغانستان در ۱۲ ماه پسین خبر می‌دهد. ۷۰ رویداد بازداشت و ۶۴ درصد افزایش نسبت به سال نخست حاکمیت طالبان در افغانستان، اکثریت رویدادهای مربوط به تهدید و بازداشت خبرنگاران از سوی طالبان بوده است.
در بخشی از گزارش مرکز خبرنگاران افغانستان آمده است: «رویدادهای ثبت شده در ۱۲ ماه اخیر شامل جان باختن یک خبرنگار و زخم برداشتن حداقل ۲۱ خبرنگار، ۶ مورد خشونت فیزیکی، ۱۱۵ مورد تهدید، ۷۰ مورد بازداشت خبرنگاران می‌شود که از آن جمله حداقل دو خبرنگار همچنان در زندان استند.»
خشونت؛ شکنجه و لت‌وکوب زبان طالبان با خبرنگاران
یافته‌های نهادهای گوناگون نشان می‌دهند که بیشترِ بازداشت‌های خبرنگاران از سوی طالبان با خشونت، شکنجه، لت‌وکوب و توهین و تحقیر همراه بوده‌اند.
استخبارات و وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان، دشمنان درجه یک رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان به شمار می‌روند و به دخالت مستقیم در کار رسانه‌ها متهم استند.
برخی از نهادهای پشتیبان رسانه‌ها و حقوق بشری درباره محدودیت‌های طالبان بر رسانه‌ها و کار رسانه‌ای در افغانستان و نیز درباره برخورد طالبان با خبرنگاران و رسانه‌ها چنین گفته‌اند: «گزارشگران بی مرز می‌گوید که مسوولان استخبارات طالبان به خبرنگاران زنگ میزنند و آنان را تهدید به بریدن زبان‌شان می‌کنند.»
در همین حال دیدبان حقوق بشر، گفته است معاون یک والی طالبان خبرنگاری را تهدید کرده است که در مرکز شهر حلق آویزاش خواهد کرد.
دیده‌بان حقوق بشر می‌افزاید که استخبارات طالبان به رسانه‌ها و خبرنگاران دستور می‌دهد که کدام رویدادها را پوشش دهند و چگونه خبر بسازند و نیز به رسانه‌ها دستور داده‌اند که منتقدان و مخالفان این گروه را در برنامه‌هایشان دعوت نکنند.
بربنیاد یافته‌های دیده‌بان حقوق بشر،خبرنگاران محلی نمی‌توانند گزارشی را بدون تایید طالبان پخش نمایند.
از سویی هم خانه آزادی بیان می‌گوید که طالبان با زور، تهدید و فشار می‌خواهند تمامی رسانه‌های آزاد افغانستان را به پلتفرم تبلیغاتی‌شان تبدیل کنند.
یک کیسه سیاه بر سرم انداختند و من را بردند
وارث حسرت، مسوول پیشین برنامه‌های سیاسی آریانا نیوز یکی از کسانی است که از سوی طالبان بازداشت شد و چند شب و روز در زندان طالبان به سر برد.
او که در خبرنگاری ماستری دارد و بیش از یک دهه در رسانه‌های افغانستان کار کرده است؛ پس از رهایی از نزد طالبان افغانستان را ترک کرد.
آقای حسرت در این باره گفت: «استخبارات طالبان به دروازه تلویزیون آریانا آمدند؛ یک کسیه سیاه را بر سر من انداختند و دستهایم را از پشت بستند و من را نخست به ریاست ۹۰ استخبارات‌شان بردند، هشت ساعت زیر تحقیق بودم و سوال‌هایشان این بود که شما این برنامه‌ها را به‌خاطر کی می‌سازید، چه کسی برایتان برنامه‌ریزی می‌کند و چرا این برنامه‌ها را می‌سازید؟ چرا درباره زنان گپ می‌زنید و چرا می‌خواهید که نظام همه شمول ایجاد شود، رسانه‌ها دیگر نزد ما جایگاه ندارند و شما جاسوس استید.»
بخشی از محدودیت‌های طالبان بر رسانه‌ها در افغانستان:
۱- پخش سریال‌های خارجی در تلویزیون‌ها ممنوع شده است، حتا با محتوای اسلامی.
۲- پخش موسیقی در تلویزیون‌ها و رادیوهای افغانستان ممنوع است.
۳- طالبان بازپخش برنامه‌های رسانه های خارجی را در رسانه‌های افغانستان ممنوع کردند.
۴- زنان از نقش داشتن در برنامه‌های تمثیلی بازداشته شده‌اند.
۵- محل کار و راه رفت‌وآمد خبرنگاران زن و مرد جدا ساخته شده است.
۶- طالبان دستور داده‌اند که صورت مجریان زن در تلویزیون‌های افغانستان پوشیده باشد و مجریان زن باید ماسک بزنند.
باید گفت که در نزدیک به دو سال گذشته محدودیت‌های فراوانی بر رسانه‌ها و کار رسانه‌ای در افغانستان وضع شده‌اند.
در همین حال اخیرا صدها خبرنگار افغانستان در یک نامه سرباز به دبیرکل سازمان ملل متحد وضعیت آزادی بیان را در افغانستان یک تراژدی انسانی گفته‌اند.
در این نامه آمده است که پس از تسلط طالبان بر افغانستان آزادی بیان به شدت محدود شده است، اما تاکنون هیچ اقدامی عملی از سوی سازمان ملل و دیگر سازمان های جهانی برای زیر فشار قرار دادن طالبان صورت نگرفته است.
در این نامه گفته شده است: «نقض آزادی بیان، عدم استقلال رسانه‌ها و عدم حق دسترسی به اطلاعات در افغانستان باید در سطح بین‌المللی به عنوان یک تراژدی انسانی به رسمیت شناخته شود و علیه طالبان مجازات‌ها و تحریم‌ها اعمال شوند.»
در این میان صدها خبرنگار و کارمند رسانه‌ای که افغانستان را ترک کرده‌اند و در کشورهای همسایه به سر می‌برند؛ می‌گویند که در بی‌سرنوشتی قرار دارند و بسیاری‌هایشان از بیکاری و ناداری رنج می‌برند.
نیلاب احمدی، خبرنگار گفت: «در مدت ۱۵ ماه نتوانسته‌ایم که کدام جای وظیفه بگیریم و یا اینکه کودکان خود را به مکتب روان کنیم و حتا در اینجا برای شهروندان افغانستان به سختی خانه پیدا می‌شود.»
هیات معاونت سازمان ملل در افغانستان «یوناما» هشدار داده است که رسانه‌ها در افغانستان زیر حاکمیت طالبان در خطر به سر می‌برند.
اما یافته‌های بسیاری از نهادهای جهانی نشان می‌دهند که بنیاد ۲۰ ساله آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها در افغانستان با فروپاشی کامل روبرو است.
رسانه‌ها و آزادی بیان بزرگترین دستاورد بیست سال پسین افغانستان به شمار می‌روند. این دستاورد با دشواری‌ها و با قربانی‌های فراوان به دست آمده است. رسانه‌ها قوه چهارم دولت جمهوری اسلامی افغانستان به شمار می‌رفتند.
