کاشی‌کاری و مرمت قسمت‌های تخریب شده‌ی مسجد جامع بزرگ هرات از چندی قبل آغاز شده است. کار کاشی‌کاری آن تقریبا ۴۰ درصد تکمیل شده و متباقی نیز به زودی تمام خواهد شد.
هزینه و مصارف ترمیم این بنای تاریخی از بودجه وزارت اطلاعات و فرهنگ و اداره محلی ولایت هرات پرداخت می‌شود.
کارشناسان می‌گویند که نزدیک به ۱۰۰ سال است که مسجد جامع هرات به این روش مرمت نشده است. در گذشته محلات تخریب شده تازه ساخته می‌شد، اما این بار بنا بر قدمت این مواد، آنها بازسازی می‌شوند.
معمارانی که در این پروژه مشغول مرمت و کاشی‌کاری قسمت‌های تخریب شده مسجد جامع بزرگ هرات هستند از وجود ظرافت‌های زیاد در این بنای تاریخی سن می‌گویند.
سید خلیل‌الله یکی از معمارانی که هفته‌ها است در مسجد جامع هرات مشغول ترمیم و مرمت قسمت‌های تخریب شده و کاشی‌کاری مسجد جامع هرات است می‌گوید: «ترمیم این بنای تاریخی مشکل و زمان‌گیر خواهد بود. زیرا بسیار ظرافت کاری های دارد که باید به گونه اصیل آن ساخته شود.»
او ادامه داد: «گاهی اوقات می‌شود که ما برای ساخت یک متر ساحه سه روز مصروف کار هستیم. این کار زیاد استادی می‌خواهد و چنین استادان هم کم است زیرا بسیار کار آن سخت است و ترمیم آن بسیار تمرکز می‌خواهد.»
عزیز احمد رسولی معمار دیگر که سابقه معماری ۲۵ ساله دارد در این باره گفت: «این کار بسیار ظرافت دارد و نباید به دست کارگران سرچوک داده شود زیرا ارزش چنین محلات را از بین می‌برند.»
از آغاز مرمت کاری و کاشی‌کاری مسجد جامع بزرگ هرات حدود سه ماه می‌گذرد و تقریبا کار ترمیم آن نصفه شده است.
فرهنگیان وجود ظرافت و کار اصیل در ساخت مسجد جامع هرات را نشان دهنده ارزش و اهمیت و قدمت این بنای تاریخی می‌دانند.
محمد صدیق میر یک تن از فرهنگیان هرات می‌گوید: «مسجد جامع هرات یکی از آبده‌های تاریخی این ولایت است که یک و نیم هزار سال پیشینه تاریخی دارد و در دوره های مختلف ترمیم شده است.»
وی می افزاید که این بنا ارزشمند است و با گذشت سال‌های زیاد از ساخت آن، نیاز است تا قسمت های آن که تخریب شده مرمت کاری شود تا از فروپاشی آن جلوگيری گردد.
به گفته او ساخت این بنا به گونه قدیمی و سنتی و اصیل بودن آن بيانگر ارزشمند بودن این آبده تاریخی است و نیاز است تا قسمت‌های تخریب شده آن هم به شکل اصیل و قدیمی آن ساخته شود.
تاریخچه ساخت مسجد جامع بزرگ شهر هرات
براساس کتیبه‌های موجود در این بنا این مکان تاریخی قبل از اسلام عبادت‌گاه زرتشتیان یکتا پرست بوده است و در سال ۲۹ ه ق در زمان خلافت حضرت عثمان به نخستین مسجد جامع هرات تبدیل شد.
گفته می‌شود که بنای نخستین این مسجد به شکل چوبی بوده و اما در سال ۵۹۷ ه ق به اثر مشوره امام فخرالدین محمدرازی و به اهتمام سلطان غیاث الدین محمد بن بهاءالدین سام غوری به شکل کنونی آن با خشت پخته و به‌گونه اساسی با تزئینات کاشی اعمار و توسط فرزندش سلطان غیاث الدین محمود غوری تکمیل گردید.
قسمت‌هایی از این بنا در طی سال‌های متمادی و در طول تاریخ، بارها بر اثر جنگ و درگیری ها از جمله تهاجم و یورش چنگیز تخریب شد و اما بارها نیز در ادوار مختلف توسط شاهان و افراد نامدار از جمله ملک غیاث الدین بن رکن الدین کرت، ملک معزالدین کرت، شاهرخ میرزای تیموری، امیرعلی شیر نوایی، حسن شاملو خطاط و شاعر مقتدر هرات، وزیر یارمحمد خان الکوزی، امیرحبیب الله خان، عبدالله خان ملکیار، فضل الحق خالقیار، ملایارمحمدخانو محمداسمعیل خان ترمیم و مرمت گردیده است.
مساحت عمومی مسجد جامع بزرگ هرات با پارک شرقی آن ۴۶۷۶۰ مترمربع، و زیربنای آن ۲۱۶۰۰ مترمربع گفته شده است.
مکان های دیدنی و کتیبه های تاریخی و ارزشمند از جمله دیگ هفت جوش و تاریخی زمان ملک غیاث الدین، کتیبه فیروزه ای طاق غوریان، کتیبه های گچی دوره غوریان، کتیبه های سنگی دوره تیموریان، نگار خانه استاد محمدعلی عطار هروی، آرامگاه سلطان غیاث الدین غوری و ملک معزالدین کرت نیز در این محل تاریخی در ولایت هرات وجود دارد.
مسجد جامع بزرگ ولایت هرات به شماره(۳۲-۱-۷۹) ثبت ملی افغانستان می‌باشد.
