آیین «رمضانی‌خوانی» یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌های بومی مردم هرات است که از صد‌ها سال پیش تاکنون توسط مردم این ولایت حفظ شده است.
در شب‌های ماه مبارک رمضان، گروه‌هایی از باشندگان هرات «بخصوص از میان جوانان» یکصدا در کوچه‌ها می‌خوانند: رمضان یارب، یارب رمضان، السلام عليک ماه رمضان، رمضان سی شب مهمان ما است، رمضان قوت ايمان ما است.
این گروه‌ها پس از اینکه به درب خانه‌ها تجمع می‌کنند، این دوبیتی را نیز می‌خوانند:
اين سرا از کيست، رو به باد است، ما پنداريم سرای ارباب است، اين سرا از کيست رازينه دارد، زير رازينه خزينه دارد.
آنها پس از اجراء ترانه رمضانی، معمولاً از صاحب‌خانه‌ها پول، شیرینی و یا مواد خوراکی دریافت می‌کنند.
گفتنی است که گاهی پاسخ گروه‌های رمضانی از سوی صاحب‌خانه‌ها، با پاشیدن آب داده می‌شود.
این ترانه نوازش‌دهنده گوش هر هراتی است؛ زیرا قدمت آن به صد‌ها سال پیش می‌رسد- فرهنگی که هم رنگ‌و‌بوی رمضان را دگرگون می‌کند و هم شادی و نشاط را به خانه‌های باشندگان هرات می‌برد.
غلام فاروق، سرخوش بازیگر سینما و تئاتر می‌گوید: «اولین فرهنگی بود که به دروازه خانه‌به‌خانه می‌رفتند. آوازهایِ می‌خواندند که غم‌و‌اندوه صاحب‌خانه را از بین می‌برد.»
در دو دهه گذشته، این فرهنگ در هرات به گونه‌ای نهادینه شد که هر شب کوچه‌ها و پس کوچه‌های شهر گواه حضور گروه‌های رمضان‌خوانی بود.
بصیر احمد دانشیار، استاد دانشگاه می‌گوید: «بنا بر این، از طرف دیگر، این بیانگر فرهنگ تسامح و مدارا است که ما در هرات شاهد آن هستیم؛ حتی در کنار این تحایف و شیرینی‌ها برخی از ساکنان آب را به عنوان یک سرگرمی بر بالای ترانه خوان‌ها می‌پاشانند که در واقع همان فرهنگ تسامح و مدارای ترانه‌خوان‌ها و باشندگان را به نمایش می‌گذارد.»
فرهنگ رمضانی ظاهراً در وجود هر باشنده هرات ریشه کشیده است، به گونه‌ای که هر هراتی از برنامه رمضانی و ترانه‌های روح‌بخش این فرهنگ خاطره‌ای دارد.
یکی از باشندگان ولایت هرات گفت: «واقعاً خاطرات جوانی ما را یاد ما آورده‌اید. ما هم وقتیکه جوان بودیم، مانند هنرمندان عزیز ما که امشب دم خانه ما آمدند؛ ما هم دم خانه‌ها می‌رفتیم. ما از هنرمندان عزیز خود سپاس‌گزاری می‌کنیم.»
یکی دیگر از باشندگان هرات به آمو گفت: «من استراحت بودم که صدا مقبول و شیرین شما را شنيدم؛ از جای خود برخواستم و واسکت خود را گرفتم و آمدم؛ گفتم عجب کاری شد و یاد من از خُردی‌های من آمد، خُرد که بودیم، آن وقت برق هم نبود؛ یک چراغ‌رِکابی را می‌گرفتیم و یک چوب هم می‌گرفتیم و می‌رفتیم.»
رمضانی‌خوانی، نه‌تنها که در میان مردم هرات رایج است که مشابه آن در سایر ولایت‌های افغانستان و حتی در کشورهای ایران و تاجیکستان نیز وجود دارد.
اما اینکه آیین «رمضانی‌خوانی» تا چه زمانی حفظ خواهد شد، پرسشی است که گذر زمان به آن پاسخ خواهد داد.
