دای‌کندی در مرکز افغانستان، ولایت با پیشینه‌ی زیاد نیست؛ اما همچون هر جغرافیای دیگر افغانستان در پستی و بلندهای تأریخ این کشور، گواه جنگ و صلح بوده‌است و زیبایی و فرهنگ ویژه‌ی خودش را دارد.
یکی از مسایلی که حالا کمرنگ شده؛ اما از نماد جنگ تا نشانه‌ی زیبایی در حال تغییر بوده، قلعه‌های چهار برج دای‌کندی است.
ساخت چنین قلعه‌هایی، دست‌کم از صد سال بدین‌سو در گوشه و کنار دای‌کندی به شکل‌های متفاوت رواج داشته؛ اما به گونه‌ی منظم و زیبا، دست‌کم در۳۰ سال پسین به ویژه در نیلی مرکز دای‌کندی ساخته شده‌است.
قلعه‌های چهار برج نشان‌گر قدرت و اقتدار سیاسی و منزلت اجتماعی افراد و خانواده‌هایی بوده‌است که آن را ساخته‌اند.
حاجی رجب نوری، مالک یکی از این قلعه‌های چهار برج ۲۸ سال پیش هنگامی که اوضاع منطقه به دلیل جنگ‌های داخلی قابل پیش‌بینی نبود، تصمیم گرفت که بر فراز تپه‌ای در غرب نیلی، از این قلعه‌ها اعمار کند.
حاجی رجب، می‌گوید که قلعه‌های چهار برج ضمن اینکه خوش‌نمایی و استحکام دارد، آنها از ورود دزد و افراد مسلح نیز بدون مصون اند. او قلعه‌اش را در شکل مربع با طول و عرض ۳۰ متر ساخته‌است.
خلیفه بوستان؛ آخرین معمار قلعه‌های چهار برج در نیلی
میزان زیبایی و استحکام قعله‌های چهار برج به مهارت معمار آن که در روستاها به این فرد «اُستا» یا «خلیفه» می‌گویند، بی ارتباط نیست.
«خلیفه بوستان علی اختیاری» از کسانی است که در مرکز دای‌کندی به ساختن قعله‌های چهار برج مُحکم و بی‌نقص شهرت دارد. او ۳۴ سال قبل، اولین قلعه‌ا‌ی از این نوع را ساخت و تا سال ۱۳۸۴ که آخرین آن را تکمیل کرد، کم از کم بیست قلعه‌ی چهار برج را آباد کرد بود.
معماری‌های پیش از «خلیفه بوستان»، به این‌اندازه «منظم، صاف و میزان شده» ساخته نشده‌است.
بوستان علی اختیاری می‌گوید که مفکوره‌ی اولیه‌ی این گونه معماری را از بالاحصار کابل و هرات گرفته‌است.
او می‌گوید: «کوشش می‌کردیم که ابتدا گِل را به حدِ پختگی برسانیم و دیوار هم منظم‌تر و شیک‌تر اعمار شود.»
او کلان‌ترین قلعه‌ی چهار برج را در مساحت ۱۲۲۰ مترمربع با ارتفاع ۱۲ متر ساخت؛ اما آخرین بخش آن را در سال ۱۳۸۴ همزمان با تأسیس دای‌کندی به حیث سی‌وچهارمین ولایت افغانستان اعمار کرد؛ اما پس از آن، به دلیل ابتلا به «دیسکِ کمر» از فعالیت باز ماند.
خلیفه بوستان حالا ۶۰ سال سن دارد و به دلش حسرت مانده‌است که کاش می‌توانست قلعه‌های بهتر و کلان‌تر بسازد.
پیشینه‌ی قلعه‌های چهار برج دای‌کندی دست‌کم به صد سال بر می‌گردد
در حال حاضر، اعمار قلعه‌های چهار برج به دلیل هزینه‌ی بلند آن و رواج نوع دیگر معماری خانه‌ها کمرنگ شده است. در گذشته خان‌ها و افراد با نفوذ، دیوارهای قلعه‌ی شان را با حَشر عمومی مردم بلند می‌بردند.
مسؤولان فرهنگی در ولایت دای‌کندی پشینه‌ی ساخت قعله‌های چهار برج را دست‌کم صد سال تخمین می‌زنند که در نیلی و دیگر ولسوالی‌های این ولایت رایج بوده‌است؛ از جمله قلعه‌ی «یوسف بیگ» در ولسوالی شهرستان در مساحت ۲۵۰۰ مترمربع و قلعه خدیر که در حال حاضر اداره‌ی ولسوالی در آن قرار دارد، از معروف‌ترین‌های آن است.
حسین سیرت، آمر اطلاعاتِ ریاست اطلاعات و فرهنگ طالبان در دای‌کندی توضیح می‌دهد که تأمین امنیت و جلوگیری از هجوم دشمنان، از انگیزه‌هایی بوده‌است که خان‌ها و بزرگان قوم را وا‌داشته‌است تا قلعه‌هایی با چهار برج و دیوارهای بلند اعمار کنند.
آقای سیرت می‌گوید که در جریان زمان اندازه و شکل این قلعه‌ها تفاوت‌هایی کرده‌است.
او می‌گوید که درباره‌ی تأریخ و فرهنگ هزارستان (هزاره‌جات) به ویژه دای‌کندی پژوهش گسترده‌ای انجام نشده است؛ اما در دوره غوری‌ها و غزنویان، کاروان‌های بازرگانان با عبور از دای‌کندی به غزنی می‌رفته‌است.
در سال‌های پسین نیز، برای ثبت و گسترش رسم و رواج، غذا و عنعنه مردم روستایی با توجه به اولویت‌های اساسی دیگر توجهی نشده است.
سیرت می‌گوید: «قلعه تاریخی «خدیر» در سازمان یونسکو ثبت شده، اما پروژه بازسازی آن با سقوط دولت جمهوری مثل سایر برنامه‌ها متوقف شده است.»
به قول وی، در حکومت طالبان با توجه به محدودیت‌های اقتصادی در مورد بازسازی قلعه‌های تاریخی امیدواری کمتر وجود دارد.
