هرساله همزمان با نزدیک شدن فصل سرما و زمستان نگرانی‌ها در مورد حفاظت از ساحات باستانی در کشور بیشتر می‌شود.
در سال روان که فعالیت نهادهای ملی و بین‌المللی فرهنگی در افغانستان زیر تسلط طالبان متوقف است، نگرانی‌ها در این مورد نیز افزایش یافته است. با این حال شماری از کارشناسان و فعالان حوزه فرهنگ و باستان شناسی می‌گویند که باید از تخریب ساحات تاریخی به دست انسان نگران باشیم تا طبیعت.
ساحات باستانی افغانستان در شرایط بسیار بدی قرار دارند
امام خان رجبی که دانشجوی برحال دکترا در رشته جغرافیا و میراث‌های فرهنگی در دانشگاه فلورانس ایتالیا است می‌گوید که در حال حاضر ساحات باستانی افغانستان «در شرایط بسیار بدی» قرار دارد.
به گفته‌ی رجبی قاچاق، کندن کاری غیرقانونی، عوامل طبیعی و تغییرات اقلیمی از جمله چالش‌های است که آثار باستانی کشور را تهدید می‌کند و می‌تواند «تاثیر غیرقابل جبران» بر آنان وارد کند.
او می‌گوید که هر ساله منار جام غور، به دلیل جاری شدن سیلاب با خطر فروریزی روبرو است و مجسمه‌های بودا و شهر غلغله در بامیان نیز زیر تاثیر تغییرات اقلیمی در «شرایط ناگوار» قرار دارد.
وی می‌افزاید که ساحات باستانی بست هلمند، آی خانم در تخار، قل سرخ در کابل در شرایط مشابهی قرار دارند.
به گفته‌ی این کارشناس حوزه باستان شناسی، ساحات دوره اسلامی نیز که از «خشت خام و پخسه» اعمار شده‌اند در مقابل باد و باران آسیب پذیری بیشتر دارد.
با این حال او تاکید دارد: «حفظ، ترمیم و بازسازی ساحات باستانی کار ساده‌ای نیست و نیازمند بودجه و افراد مسلکی است که در اختیار طالبان قرار ندارد.»
ما بیشتر نگران تخریب آثار توسط انسان هستیم تا طبیعت
لایق احمدی، استاد پیشین دانشگاه بامیان و دانشجوی برحال دکتری باستان شناسی در دانشگاه «نانتیغ» فرانسه می‌گوید که حفاظت از میراث‌های فرهنگی در افغانستان و وادی بامیان که ثبت یونسکو است، در سال اخیر نگرانی‌هایی را خلق کرده است، اما بیشتر از جانب انسان است تا طبیعت.
به باور احمدی، «تهدیدهای طبیعت به گونه مستمر وجود دارد و نسبت به آثار باستانی قابل لمس و محاسبه است. از آن طرف، تهدیدها از سوی انسان‌ها پیچیده، خیلی خطرناک و نگرانی بیشتری را خلق کرده است.»
او تاکید دارد که «حفر غیرقانونی، ساخت و سازهای خودسر در ساحه سرخ یونسکو، قاچاق آثار باستانی، نبود موزیم، نبود برنامه مشخص که مبنای علمی در نزد گروه حاکم داشته باشد» از جمله نگرانی‌هایی است که در مورد ساحات باستانی وجود دارد.
وی با اشاره به توقف فعالیت نهادهای بین‌المللی عرصه فرهنگ و باستان شناسی و قطع روابط سیاسی کشورها با افغانستان زیر حاکمیت طالبان می‌گوید که «آسیب انزاوی افغانستان نگرانی‌اش بیشتر است.»
با این حال او می‌گوید که مردم باید پی‌ببرند که حفاظت از میراث‌های فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری منفعت اقتصادی زیادی دارد که درآمد آن دارای ثبات و بیشتر از عواید منابع طبیعی است.
برنامه طالبان برای حفاظت از آثار تاریخی مشخص نیست
از طرف دیگر، باقر احمدی، کارمند پیشین ریاست اطلاعات و فرهنگ بامیان که پس از آمدن طالبان از کشور تبعید شده است با اشاره به ترک کارکنان مسلکی باستانی شناسی از کشور می‌گوید که تا اکنون مشخص نیست که طالبان چه شیوه مدیریت و برنامه‌ای برای حفاظت از آثار باستانی روی دست دارند.
به باور وی، فقر و تنگ دستی باعث شده است که مردم به کندن کاری ساحات و قاچاق آثار باستانی روی آورند.
او با انتقاد از نهادهای فرهنگی ملی و بین‌المللی بیان می‌کند که تاهنوز به وضعیت آثار باستانی کشور توجهی آن چنان نداشته‌اند.
دانشگاه فلورانس میزبان نشستی با موضوع بامیان
دانشگاه «فلورانس» در همکاری اداره انکشافی ایتالیا برای افغانستان مسوولیت تخنیکی- علمی و مالی تطبیق ماستر پلان فرهنگی بامیان را به دوش دارد.
به این منظور، در ۱۱ و ۱۲ نوامبر سال روان نشستی درباره وضعیت میراث‌های فرهنگی افغانستان و ماستر پلان استراتژیک بامیان در دانشگاه «فلورانس» کشور ایتالیا برگزار شد که در آن حدود ۱۵۰ تن از نمایندگان کشورهای جنوب آسیا، سازمان یونسکو، بنیاد انکشافی آقا خان و دانشجویان اشتراک کرده بودند.
در روز دوم این نشست حاضران بر وضعیت آثار باستانی وادی بامیان تمرکز کردند.
کشور ایتالیا در این نشست تعهد کرد که پروژه‌های نیمه تمام بخش باستان شناسی را در افغانستان و بامیان از سر می‌گیرد.
لایق احمدی، استاد پیشین باستان شناسی دانشگاه بامیان می‌گوید که نوامبر ۲۰۲۰ در کنفرانس جنیوا، تعهدات جدیدی بین دولت افغانستان و موسسات بین المللی تا اینکه ماستر پلان فرهنگی بامیان با سرعت و حمایت مالی بیشتر تطبیق شود که با عملی شدن آن بخش بزرگی از چالش‌های اساسی که فراراه حفاظت از میراث‌های فرهنگی بامیان وجود دارد حل می‌شد. اما این برنامه متوقف شد.
احمدی می‌گوید که در این اواخر در دانشگاه‌های فرانسه، شیکاگو و ایتالیا نشست‌هایی پیرامون وضعیت ساحات باستانی راه اندازی شد، اما هنوز «راه حل عملی و عاجل» از درون این نشست‌ها بیرون نشده است.
او از ساخت و سازهای خودسر، کندن کاری غیرقانونی در ساحه سرخ یونسکو در وادی بامیان ابراز نگرانی می‌کند. چالش‌های که پس از تسلط طالبان بر شهر بامیان بارها خبرساز و مایه دغدغه فعالان فرهنگی و باستان شناسی در کشور و بیرون از آن شده است.
طالبان: برای مراقبت از ساحات تاریخی تلاش داریم
با این حال مسوولان اداره طالبان اما می‌گوید که تلاش دارند که ساحات باستانی را از آّب، باد، انسان و حیوان در امان نگه دارند.
سیف الرحمن محمدی، رئیس اطلاعات و فرهنگ طالبان در بامیان می‌پذیرد که حادثه‌های طبیعی بر ساحات باستانی آسیب‌هایی را به وجود می‌آورد.
محمدی به آمو می‌گوید که در تلاش هستند با هماهنگی وزارت اطلاعات و فرهنگ این آثار مرمت سازی شده و از تخریب آن جلوگیری شود.
بامیان با داشتن مناظر شگفت انگیز طبیعی و ساحات تاریخی کم نظیر همچون رواق‌های خالی بودا از ولایت‌های باستانی و جاذبه گردشگری مهم کشور به شمار می‌رود. هشت ساحه و آبده تاریخی در این ولایت در لیست میراث‌های جهانی یونسکو ثبت است.
بامیان از جمله شهرهای محدود کشور است که علاوه بر پلان کلان شهری دارای ماستر پلان فرهنگی نیز است. این پلان در سال ۱۳۸۵ از سوی کارشناسان بین المللی و ملی تکمیل و مبنای تمام برنامه‌های بعدی، زیربنایی و انکشافی بامیان قرار گرفت. دولت افغانستان و هر قدرت حاکم، مطابق قوانین داخلی و بین‌المللی مکلفیت دارد که از ساحات باستانی و تاریخی حفاظت کند.
