شدت خشک‌سالی سال‌های پسین در ولایت مرکزی دای‌کندی، رنج زندگی را بر مردم این ولایت چند برابر سخت کرده‌است. بادام فرآورده‌ی عمده‌ی کشاورزی و معرّف ولایت دای‌کندی در کشور است و بربنیاد آن‌چه دهقانان می‌گویند، در سال جاری میزان محصول بادام تا ۷۰ درصد کاهش یافته‌است.
درحالی که منطقه‌ی سرنیلی در نزدیک کوهِ چوگانی مرکز دای‌کندی، از ساحات نسبتن پر آب نیلی به‌شمار می‌رفت؛ اما این منطقه در سال‌های اخیر، کم‌آبی بی‌‌پیشینه را تجربه کرده‌است.
غریب حسین، کشاورز ۵۶ ساله درباره‌ی زیان‌های خشک‌سالی دو سال پسین می‌گوید: «مردم تکه تکه است. مردم به‌نان خشک محتاج هستند. سال گذشته ۱۵۰ سیر بادام برداشت کردم؛ ولی امسال ۱۰ سیر.»
او تأکید می‌کند که در سال جاری میزان حاصلات بادام بیش‌تر کشاورزان همین‌گونه بوده‌است.
یک روستا بالاتر، محمد یک کشاورز دیگر نیز قصه‌ی مشابهی را بیان می‌کند، او می‌گوید که سال گذشته ۷۰ سیر و امسال تنها ۲۰ سیر بادام برداشت کرده‌است.
این کشاورز هر پنج روز بعد فقط ۱۵ دقیقه نوبت آب دارد. به این ترتیب، او امسال نتوانسته است نه سیب زیادی برداشت کند و نه هم بادام. وی می‌گوید: «کاریزها خشک شده‌است. چاه‌های کنده شده هم آب ندارد.»
دو سال پیش که وضعیت بهتر بود، محمد هم بادام و هم سیب خوبی برداشت کرد؛ اما امسال هیچ‌کدام ثمری نداده‌است تا برای مصارف زمستان پیش‌رو به آن دل خوش کند.
زمستان سخت و فساد در توزیع کمک‌ها
بربنیاد آمارها، نزدیک به ۹۰ درصد باشندگان دای‌کندی زراعت پیشه هستند و نزدیک به ۸۰ درصد زندگی شان متکی به حاصلات بادام است.
امسال که میزان حاصلات بادام در این ولایت به‌شدت کاهش یافته‌است، پیش‌بینی می‌شود که خانواده‌ها زمستان سختی را پیش‌رو داشته باشند و تهیه‌ی لباس و غذا برای کودکان‌شان بسیار دشوار خواهد بود.
کشاورزان در دای‌کندی می‌گویند که سطح آب چاه‌ها نیز دست ده متر نسبت به‌یک‌سال پیش پایین آمده‌است.
محمد، به‌دلیل خشک شدن آّب مجبور شده‌است که از بهار تا اکنون، دستِ‌کم چهار بار چاهش را عمیق‌تر کند.
در همین حال، این دو کشاورز با انتقاد از نحوه‌ی توزیع کمک نهادهای امدادرسان، رؤسای شوراهای مردمی و کارمندان محلی مؤسسه‌ها را به‌دزدی و فساد متهم می‌کنند. به گفته‌ی آن‌ها، مستحقانِ واقعی دقیقن شناسایی نمی‌شوند و نظارتی از روند توزیع کمک‌ها وجود ندارد.
به باور محمد، برای جلوگیری از فساد، باید کمک‌ها در بدَل کار توزیع شود.
غریب حسین نیز که تاحالا ۹ بوجی آرد کمکی دریافت کرده‌است، می‌گوید که به‌دلیل ناداری گسترده، آن‌ها را میان خود و همسایه‌هایش مساویانه تقسیم کرده‌است.
او می‌گوید که مردم فقط پی‌گیر گرفتن پاسپورت هستند تا از کشور مهاجرت کنند.
این درحالی است که طالبان امسال از کشاورزان از ۵۰۰ تا ۲ هزار افغانی عُشر گرفته‌اند.
گلایه‌ی بازرگانان محلیِ بادام از بازار بی‌رونق
بازرگانان محلی بادام در شهر نیلی می‌گویند که میزان حاصلات این فرآورده در سال جاری به‌شدت کاهش یافته‌است.
جلیل، یکی از این بازرگانان در شهر نیلی می‌گوید که اگر خشک‌سالی همین‌گونه ادامه یابد، نگران است که مبادا بادام در ولایت دای‌کندی به‌کُلی نابود شود.
او با نگرانی از این وضعیت می‌گوید که امسال شماری از درخت‌های بادام خشک شده‌است و باقی‌مانده‌ی دیگر آن‌ها هم مغز درست ندارد.
نظرمحمد خیرخواه، یک بازرگان محلی دیگر بادام در بازار نیلی می‌گوید که به‌دلیل خشک‌سالی، کار و بار آن‌ها به‌تاوان است.
خیرخواه می‌گوید: «از حاصلات امسال، نان گرفته نتوانستیم. چهار بار کابل بادام بردم؛ اما تاوان کردم.»
بازرگانان محلی برای رشد میزان تولید و رونق بازار بادام پیشنهاد می‌کنند که به دهقانان تخم‌های اصلاح شده توزیع شود و معلومات کافی در اختیار آنان قرار گیرد.
در کنار آن، آنان تأکید می‌ورزند که در درازمدت، زمینه‌ی پروسس بادام در دای‌کندی مهیا شده و برای خرید و فروش بادام، «سرای مشخصی» در نظر گرفته شود.
در حال حاضر، بادام از سوی بازرگانان محلی به شهرهای کابل، قندهار و غزنی منتقل و در آن‌جا پروسس می‌شود.
در ماه سرطان ۱۳۹۹ مؤسسه‌ی‌ی «آکسفام» دو کارخانه بادام را یکی در مرکز و دیگر در ولسوالی شهرستان دای‌کندی با مدیریت زنان ایجاد کرد؛ اما نتیجه‌ی چندانی نداد.
با تسلط طالبان، کارخانه‌ی بادامِ «شگوفه‌های نیلی» به حوزه‌ی سوم امنیتی طالبان تبدیل شده‌است.
یک منبع به آمو می‌گوید که طالبان در ولسوالی وَرَسِ بامیان از هر لاری بادام دای‌کندی تا ۵۰ هزار افغانی عُشر می‌گیرند.
به گفته‌ی منبع: «راننده‌ها مکلف هستند که از هر ۵۰ سیر بادام، یک‌سیر آن را به‌طالبان عشر بدهند؛ اما اداره‌ی محلی طالبان در ولسوالی ورسِ بامیان این موضوع را رد می‌کند.»
دای‌کندی ولایتی با ۲۴ گونه بادام
گفته می‌شود که در ولایت دای‌کندی ۲۴ گونه بادام تولید می‌شود که «ستربایی» و «سنگگ»، از معروف‌ترین آن‌ها است. این روزها هر کدام به‌ترتیب سیر ۴ هزار و ۷۰۰ افغانی خرید و فروش می‌شود.
با تلاش‌های پی‌هم نتوانستیم دیدگاه ریاست زراعت طالبان را در مورد میزان تولید و کیفیت محصولات کشاورزی در دای‌کندی بگیریم؛ اما در آماری که از جریان سال ۱۳۹۹ منتشر شده‌است، دهقانان دای‌کندی بیش از ۲۵هزار متریک تُن بادام تولید کرده‌اند.
از سال ۱۳۹۳ تا سقوط نظام جمهوری، برای معرفی فرآورده‌های کشاورزی دای‌کندی، به‌ویژه بادام، در بهار هر سال جشن «گلِ بادام» راه‌اندازی میشد؛ امسال اما با تحولات سیاسی که پیش آمد، خبری از آن نبود.
باورها بر این است که برگزاری جشن گلِ بادام سبب شد که بادام دای‌کندی به نمایش‌گاه‌های ملی و بین‌المللی راه پیدا کرده و از ره‌گذر کمی و کیفی در سطح کشور جای‌گاه اول را کسب کند.
