ولایت هرات، از شمار ولایت‌های کشور است که ساحات باستانی و آبدات تأریخی زیادی را در خود جای داده و همین شده‌است که گردش‌گران داخلی و خارجی زیادی در دوره‌ی جمهوریت، از آثار باستانی این ولایت دیدن کنند.
ارگ یا قلعه‌ی اختیارالدین، مسجد جامع بزرگ شهر هرات، آرام‌گاه‌های گوهرشاد بیگم و خواجه عبدالله انصاری، منارها، گازرگاه شریف، بازار کهنه- چهارسو، آرام‌گاه مولانا عبدالرحمان جامی و… از ساحات تأریخی و با ارزش ولایت هرات است که همواره میزبان گردش‌گران داخلی و خارجی بوده‌است.
نعیم الحق حقانی، رئیس اطلاعات و فرهنگ طالبان در هرات، در مراسم روز جهانی گردش‌گری مدعی شد که با روی‌کار آمدن اداره‌ی طالبان، صنعت گردش‌گری در افغانستان رونق یافته و هرات در شش ماه پسین، میزبان ۱۲ هزار گردش‌گر داخلی و خارجی بوده‌است.
قلعه‌ی اختیارالدین؛ نگین درخشانِ هرات
قلعه‌ی اختیارالدین، یکی از آثار باستانی مهم هرات با پیشینه‌ی چند هزار ساله است. پژوهش‌های باستان‌شناسی که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۸ توسط باستان‌شناسان وزارت اطلاعات و فرهنگ، به همکاری تیم متخصصان انستیتوت باستان شناسی برلین انجام شد، پیشینه‌ی تأریخی این قلعه را نزدیک به ۲۷۰۰ سال تخمین زده است.
این قلعه‌ی تاریخی که هم‌چون نگینِ شهر هرات از آن یاد می‌شود، در طول سالیان، چندین بار توسط افراد مختلف از جمله اسکندر مقدونی، تولی خان پسر چنگیزخان و رژیم‌های گوناگون تخریب و سپس توسط شاهان دیگر بازسازی شده و بارها هم از آن برای انجام مقاصد مختلف -از جمله به‌حیث سنگر نظامی- استفاده شده‌است.
عده‌ای از مؤرخان به این باور استند که نخستین بنا در این محل، همان حصار آرتاکوانا، مرکز آریایی‌ها بوده‌است که پیشینه‌ی تاریخی آرتاکوانا به عصر فرمان‌روایان اسپه در حدود هزاره‌ی پیش از میلاد می‌رسد.
در سال ۲۰۰۲ با تلاش محمد اسماعیل خان، والی پیشین هرات، اطراف این قلعه پاک کاری شد. دکان‌ها و حویلی‌هایی که در اطراف آن خودسرانه ساخته شده بود، از اطراف این قلعه برداشته شد و حریم بیرونی آن تثبیت و با پنجره احاطه شد و فضای سبز زیبایی در این محل احداث گردید.
در سال ۲۰۰۵ قلعه‌ی اختیارالدین، دوباره زیر نظر وزارت اطلاعات و فرهنگ قرار گرفت و برای ترمیم و بازسازی آن، برنامه‌هایی روی دست گرفته شد که در سال ۲۰۰۸ به همکاری مالی سفارت ایالات متحده و همکاری فنی بنیاد فرهنگی آغاخان، زیر نظارت وزارت اطلاعات و فرهنگ، پروژه‌ی ترمیم این قلعه آغاز و تمام بخش‌های آن با حفظ اصالت تاریخی و معماری اصیل، ترمیم اساسی شد.
قلعه‌ی اختیارالدین دارای دو بخش بالایی و پایینی بوده که مجموعن دارای ۲۱ برج دیدبانی است. طول قلعه از غرب به شرق ۲۵۰ متر و از شمال به جنوب، به نقاط مختلف بین ۶۰-۷۰ متر می‌باشد که در مجموع ۱۷هزارو ۵۰۰ متر مربع مساحت زیربنای آن است و به شمول پارک اطراف آن، ۳۳هزار متر مربع مساحت دارد که از نظر موقعیت کنونی، مربوط ناحیه‌ی هفتم شهر هرات و در محله‌ی درانی‌ها قرار دارد.
تأکید مردم هرات بر حفظ آثار تأریخی
حالا به مناسبت روز جهانی گردش‌گری، بازدید از قلعه‌ی اختیارالدین هرات، برای عموم مردم رایگان شده‌است تا شهروندان کشور بتوانند برای بازدید از این اثر تأریخی، به این قلعه بیایند.
بازدیدکنندگان این قلعه‌ی تأریخی، خواهان توجه¬ی جدی مسؤولان به مکان‌های تأریخی و ساحات باستانی کشور استند.
آن‌ها باورمند اند که مکان‌های تأریخی و ساحات باستانی، هویت کشور استند و اگر در این مورد توجه صورت بگیرد، بازدیدکنندگان زیادی از خارج کشور، علاقه‌مند سفر به افغانستان می‌شوند.
فاطمه باشنده‌ی شهر هرات در این باره می¬گوید: «جلب اعتماد مردم و تأمین امنیت، وظیفه‌ی دولت (اداره‌ی طالبان) است و اگر امنیت نباشد، ما نمی¬توانم گردش کنیم و از ساحات باستانی دیدن کنیم. دولت باید در بخش گردش‌گری تلاش کند تا شهروندان دیگر کشورها تشویق شوند و برای بازدید از این آثار، به افغانستان بیایند.»
زلمی صفا آمر حفظ آبدات تأریخی هرات می¬گوید: «تاکنون ۴۰ درصد از آبدات تأریخی این ولایت در معرض دید گردش‌گران قرار دارد و توریست‌های داخلی و خارجی می‌توانند از آن‌ها دیدن کنند.»
هرچند در دوره‌ی جمهوریت، آن‌طور که باید، به بازسازی این آثار تأریخی توجه نشد؛ اما کارهایی در این راستا صورت گرفت. یونسکو در سال ۱۴۰۰هجری-خورشیدی و پیش از سقوط جمهوریت، اعلام کرد که طرح ثبت شهر هرات در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان را پذیرفته‌است؛ اما با سقوط جمهوریت و از بین رفتن ساختار حکومت پیشین، اکنون باز هم آثار تأریخی هرات که ارزشی چند هزارساله دارند، به دست فراموشی سپرده شده‌است.
