در حالی‌که در ماه‌های پسین پدیده آپارتاید یا جداسازی جنسیتی بیش‌تر با نام افغانستان گره خورده، پرسشی مطرح می‌شود که آپارتاید یا جداسازی جنسیت چیست؟ به‌رسمیت‌شناسی آپارتاید جنسیتی چرا برای افغانستان مهم است؟ از چه مسیری می‌شود به‌رسمیت شناسی آپارتاید یا جداسازی جنسیتی را دنبال کرد؟ و در صورت به‌رسمیت‌شناسی چه پیامدهای می‌تواند روی میز باشد؟
«آپارتاید» از افریقای جنوبی به نام افریکانس آمده است که در زبان فارسی به آن«جداسازی» گفته می‌شود.
این واژه هنگامی زبان‌زد عام و خاص شد که به‌دنبال جنگ جهانی دوم در افریقای جنوبی نظامی روی کار آمد که در آن برای نژاد سفید برتری و اولویت داده می‌شد.
اما این نظام سرانجام، با محکومیت‌های سنگین جهانی، سرنگون شد، و در سال ۱۹۷۳ ملل‌متحد آپارتاید را «غیرقانونی و جرم» اعلام کرد.
اساس‌نامه رُم شکل گرفت و پای دادگاه بین‌المللی لاهه نیز برای رسیدگی به موارد آپارتاید و جنایت‌های مشابه بر ضد بشر به میان کشیده شد.
با برگشت طالبان به‌قدرت در ماه اگست سال ۲۰۲۱ و صدور فرمان‌های پی‌هم طالبان که هر کدام آزادی و حق آموزش، کار و گشت‌وگذار آزادانه زنان و دختران در کشور را سلب یا محدود کرد؛ فعالان حقوق‌بشری، زنان معترض، حتا کارشناسان ملل‌متحد، پای نوع دیگر آپارتاید را وسط کشیدند، «آپارتاید یا جداسازی جنسیتی»، با توجه به مسیر آپارتاید نژادی.
نگاهی به برخی از محدودیت‌های طالبان بر زنان و دختران افعانستان:
• زنان و دختران در کشور، اجازه رفتن به‌دانشگاه‌ها، ورزش‌گاه‌ها، حمام‌ها، محل‌های تفریحی و آرایش‌گاه‌ها را ندارند
• دختران دانش‌آموز بالاتر از صنف ششم، نیز اجازه رفتن به مکتب را ندارند
• زنان و دختران بی‌محرم سفر نمی‌توانند
• زنان و دختران در نهادهای خارجی کار نمی‌توانند
• در بسیاری از موارد، زنان و دختران اجازه کار در نهادهای حکومتی را ندارند
برخی فعالان حقوق‌بشری پیوسته گفته‌اند، چون برخی فرمان‌های طالبان شهروندان کشور را بر بنیاد جنسیت دسته‌بندی کرده و به‌باور آنان «به‌گونه مستقیم تبعیض برنامه‌ریزی شده» در حال اجراست، روی این دلایل، آپارتاید یا جداسازی جنسیتی در افغانستان شکل گرفته و از جهان انتظار دارند تا آن را به‌رسمیت بشناسند.
یکی از باشندگان کابل می‌گوید: «افغانستان گورستان آرزوهای زنان شده، ما نگران استیم، چرا صدای زنان شنیده نمی‌شود، چرا مانع بر آرزوها و خواست‌های زنان وجود دارد. چی کار است، چی آموزش و چی هم تحصیل.»
اما به‌رسمیت‌شناسی، آپارتاید یا جداسازی جنسیتی به‌گفته منابع آگاه از مساله‌های حقوقی، مسیر طولانی‌‌تر نیاز دارد، دادگاه بین‌المللی لاهه یکی از گزینه‌های پیش‌نهادی‌ست.
در این میان برخی منابع حقوقی پیش از این گفته بودند، که کمیته ششم ملل‌متحد روی یک معاهده زیر نام «جنایت‌ها بر ضد بشریت» کار می‌کند. افغانستان هم عضو شش کشوری‌ست که تلاش دارد، تا در این معاهده افزون بر آپارتاید نژادی، آپارتاید جنسیتی را نیز شامل کند. اما به‌گفته منابع این بحث در سطح ابتدایی‌ست، و در ماه اکتوبر سال روان، روی مذاکره در مورد این معاهده تصمیم گرفته خواهد شد. منابع از نمایندگی‌های دیپلوماتیک افغانستان در ملل‌متحد تاهنوز این مورد را به آمو رد یا تایید نکرده‌اند.
اما در صورت به‌رسمیت‌شناسی آپارتاید جنسیتی، چه‌پیامدهای روی میز خواهد بود؟ آگاهان باور دارند که تحریم اقتصادی یکی از پیامدهای مهم خواهد بود.
اما برخی حقوق‌دانان می‌گویند به‌رسمیت‌شناسی آپارتاید یا جداسازی جنسیتی، روند به‌دادگاه کشانیدن عاملان آپارتاید یا جداسازی جنسیتی را در افغانستان و در کشورهای دیگر مساعد می‌کند. از سویی هم، تعامل کشورها را با افغانستان زیر اداره طالبان با خط ونشان‌های تازه و هم‌چنان پیش‌شرط‌های قانونی و حقوق‌بشری همراه می‌سازد.
فاروق علیم ، دادستان پیشین کشور در این باره چنین نظر دارد: «مطابق کنوانسیون، آپارتاید، نیاز است، یک کنوانسیون جدید در خصوص مرتکبان آپارتاید جنسیتی ایجاد شود، این کنوانسیون می‌تواند کسانی‌را که در افغانستان مرتکب آپارتاید جنسیتی شده‌اند، مسوول و پاسخ‌گو قرار دهند.»
اما طالبان پیوسته مساله «آپارتاید یا جداسازی جنسیتی» در افغانستان را «رد» کرده‌اند، و تاکید دارند که به‌باور آنان «حقوق زنان و دختران تامین» شده است.
اما ریچارد بنت گزارش‌گر ویژه ملل‌متحد برای حقوق‌بشر افغانستان، محدودیت‌های طالبان را در برابر زنان و دختران، «سیستماتیک یا برنامه‌ریزی شده» خوانده است.
